Trening Umiejętności Społecznych, rewalidacja osób z autyzmem

Przykłady historii badających teorię umysłu zaczerpnięte z testu TOM (1999) dostępnego on line:

"Jaś i Marysia są ciekawi, gdzie jest wóz z lodami. Oboje są w parku. Słyszą komunikat, że wóz z lodami zaparkuje w parku do popołudnia. Gdy Maria poszła do domu, Jaś został w parku i usłyszał, że wóz z lodami jednak przez cały dzień będzie obok kościoła.

Gdzie Maria pójdzie, żeby kupić lody?" (wszytkie tłumaczenia moje) – przykład badający przekonania pierwszego rzędu.

"Gdy Maria była w drodze do domu, spotkała kierowcę wozu z lodami i zapytała go, gdzie zaparkuje. Kierowca odpowiedział, że resztę dnia spędzi obok kościoła.

Gdzie Jaś myśli, że Maria myśli, że będzie parkował wóz z lodami? Gdzie Jaś zakłada, że Maria będzie szukała lodów? - przykład badający przekonania drugiego rzędu (myślenie o myśleniu).

W programie rewalidacji młodzieży z ASD uwzględniłam zadania rozwijające teorię umysłu. Bazuję między innymi na teścieThe Theory of Mind Test (TOM test, developed 1999 by Muris, Steerneman, Merckelbach, Horselanberg, van den Hogen, vn Dongen). Na stronie www.theoryofmindinventory.com jest dostępna nowa wersja tego testu, niestety jest płatna. Test TOM bada rozpoznawanie emocji i udawanie (poziom1), rozumienie przekonań, rozumienie przekonań pierwszego rzędu (prawdziwych i fałszywych – poziom2). Poziom trzeci uwzględnia bardziej zaawansowane aspekty teorii umysłu, takie jak przekonania drugiego rzędu (myślenie o myśleniu), rozumienie żartów. Teoria umysłu jest też powiązana z:

intencjonalną komunikacją z innymi

poprawianiem niezrozumiałej komunikacji, pomaga poprawić komuniakcję, która jest niezrozumiała dla odbiorcy

uczeniem innych

przekonywaniem innych

okłamywaniem innych

współpracą z innymi (osiąganiem wspólnych celów i tworzeniem wspólnych planów)

udawaniem.

W badaniach nad rozumieniem fałszywych przekonań używa się testu z Sally i Anne. Anna bez wiedzy Sally przenosi przedmiot w inne miejsce. Badani mają odpowiedzieć na pytanie, gdzie Sally będzie szukała przedmiotu. Dzieci powyżej 4 lat zazwyczaj rozumieją, że Sally będzie szukała przedmiotu w pierwotnym miejscu. Dzieci w wieku 6/7 lat rozumieją też, jaki wpływ na emocje Sally ma jej fałszywe przekonanie (dziecko czuje się wesołe, dopóki nie zobaczy, że przedmiotu nie ma w poprzednim miejscu – wtedy zasmuca się). Umiejętność rozwiązania bardziej zaawansowanych zadań teorii umysłu świadczy o wyższym poziomie umiejętności społecznych. Z badań wynika, że rozwijanie teorii umysłu wpływa na rozwój umiejętności społecznych.

Jak prowadzić rewalidację młodzieży z autyzmem, wykorzystując znajomość nabywania kolejnych etapów teorii umysłu? Moi uczniowie są zbyt dorośli, by korzystać z rysunków przedstawionych w podręczniku Barona-Cohena. Wykorzystuję więc zasady zamieszczone w podręczniku, by rozmawiać o tym, że ludzie patrzą na świat z różnej perspektywy ("Ludzie nie zawsze widzą tę, samą rzecz. Czasami widzą różne rzeczy" (Baron-Cohen, Zeszyt ćwiczeń, 2012: 36). Złożone przyjmowanie perspektywy ćwiczę po to, by uczniowie zrozumieli, że ludzie mogą widzieć tę samą rzecz w różny sposób, na przykład ja widzę do góry nogami, a uczeń normalnie. Następnym etapem jest rozumienie zasady "widzieć znaczy wiedzieć". Do zasady tej odwołuję się często podczas zajęć rewalidacyjnych, by utrwalić wiedzę o tym, że ludzie wiedzą tylko to, czego doświadczyli pośrednio lub bezpośrednio.

Kolejnym etapem jest rozumienie pojęciowego przejmowania perspektywy. Poziom ten nie dotyczy już tego, co ludzie widzą, lecz ich umysłu, przekonań i myśli. Przekonania, którymi kierują się ludzie bywają prawdziwe lub fałszywe. Etap ten jest sednem teorii umysłu. Osoby z ASD muszą uczyć się myśleć o myślach innych osób i wykorzystywać tę wiedzę, do przewidywania ich zachowań. Muszą też wiedzieć, że ludzie często kierują się fałszywymi przekonaniami i zachowują się zgodnie z nimi.

Podręcznik Barona-Cohena powstał z myślą o terapii osób autystycznych. Jego celem jest rozwijanie myślenia o stanach umysłowych innych ludzi. Zaletą podręcznika jest to, że autorzy podzielili umiejętność czytania umysłu na elementy składowe. Teoria umysłu nie składa się tylko z wiedzy o tym, że ludzie mogą mieć fałszywe przekonania (Dziewczynka myśli, że zabawka jest tam, gdzie ją schowała, bo nie wie, że brat ją przełożył). Na teorię umysłu składają się także: współdzielenie uwagi, rozumienie emocji innych ludzi, identyfikowanie emocji mających swoje źródło w sytuacjach, pragnieniach i przekonaniach, zabawa w udawanie, zdolność do wydawania sądów na temat przekonań, intencji i wiedzy innych osób. Autorzy podręcznika "Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu" podzielili naukę teorii umysłu na poszczególne kroki:

wizualne przyjmowanie perspektywy

pojęciowe przyjmowanie perspektywy (ludzie mogą widzieć różne rzeczy i mieć różne przekonania na ten sam temat)

rozumienie zasady "widzieć znaczy wiedzieć

rozumienie prawdziwych przekonań

rozumienie fałszywych przekonań

rozumienie przekonań drugiego rzędu (rozumienie, że jedna osoba może myśleć o tym, o czym myśli druga osoba).